Đền Nhà Ông được xây dựng vào cuối thế kỷ XVII để thờ Tấn Quận công Đào Quang Huy – một danh tướng thời Lê Trung Hưng. Ông sinh năm 1619, con trưởng của Đương Quận công Đào Quang Nhiêu, vị tướng nổi danh ba triều chúa Trịnh. Từ nhỏ, Đào Quang Huy đã theo cha chinh chiến khắp nơi, lập nhiều chiến công lớn trên chiến trường Nghệ An, Hà Tĩnh, góp phần ngăn chặn chúa Nguyễn lấn ra Bắc sông Lam.

Khi thời cuộc biến động, vì tránh mưu gian nơi triều chính, ông rời bỏ chốn quan trường, về vùng thâm sơn cùng cốc Hữu Bằng – Hương Sơn, khai hoang lập làng, gây dựng cuộc sống mới cho con cháu và dân cư. Tại đây, ông không chỉ là một tướng lĩnh uy dũng, mà còn là người có công lớn trong việc dựng xóm, mở ruộng, phát triển nghề nông, dệt vải, chăn nuôi… để biến vùng đất hoang vu thành làng mạc trù phú.

Khi mất (1695), nhân dân Hữu Bằng biết ơn công đức của ông, đã lập đền thờ và tôn ông làm Thành hoàng làng Hữu Bằng, với tôn hiệu “Uy Liệt linh ứng tôn thần”. Qua nhiều đời, các triều vua Lê – Nguyễn đều sắc phong, nhân dân thì truyền đời hương khói, giữ gìn ngôi đền như báu vật tâm linh của làng.

Ngoài Tấn Quận công Đào Quang Huy, đền Nhà Ông còn phối thờ Đào Linh Công (Đào Tạc) – một vị thần đồng thông minh, nhân hậu, đỗ Giải nguyên năm 17 tuổi nhưng mất sớm. Sau khi mất, ông nhiều lần hiển linh, được triều đình sắc phong là Thành hoàng thôn Yên Nghĩa. Nhân dân tôn kính gọi ông là bậc “thượng thượng đẳng tối linh tôn thần”.

Việc thờ phụng hai vị Thành hoàng họ Đào thể hiện đạo lý “Uống nước nhớ nguồn”, đồng thời là biểu tượng tinh thần đoàn kết, niềm tự hào của con cháu và dân làng.

Trong dân gian Hữu Bằng, từ lâu lưu truyền nhiều câu chuyện kỳ bí về sự hiển linh của các vị Thành hoàng ở Đền Nhà Ông. Nổi tiếng nhất là truyền thuyết “Tre chìm, kim nổi”, kể rằng dân làng nhờ lời chỉ dẫn của thần mà dẹp được quái thuồng luồng hoành hành trên sông Ngân Giang. Hay câu chuyện “Hiển ứng cứu nạn”, khi dịch bệnh, giặc giã, thú dữ hoành hành, dân cầu khấn thần, quả nhiên tai ương tiêu trừ, cuộc sống lại bình yên.

Những giai thoại ấy đã làm cho Đền Nhà Ông càng thêm thiêng liêng trong tâm thức cộng đồng, trở thành điểm tựa tinh thần cho bao thế hệ người dân Sơn Bằng và vùng phụ cận.

Đền Nhà Ông gồm Hạ điện và Thượng điện, với kiến trúc gỗ mít, chạm khắc tinh xảo, lợp ngói âm dương. Các bức chạm rồng, phượng, cá chép hóa rồng, tứ linh – tứ quý… thể hiện bàn tay tài hoa của thợ mộc Hương Sơn xưa. Đặc biệt, Hạ điện được xem là mẫu mực kiến trúc nhà gỗ cổ ở Hương Sơn, là nơi nhiều dòng họ, địa phương khác tìm đến học hỏi khi xây dựng đền chùa, từ đường.

Không chỉ có giá trị vật thể, đền còn lưu giữ nhiều sắc phong, câu đối, thần tích… là nguồn tư liệu quý cho nghiên cứu lịch sử, văn hóa, tín ngưỡng của vùng đất này.

Suốt hơn 300 năm, Đền Nhà Ông là nơi diễn ra các lễ hội, sinh hoạt văn hóa cộng đồng. Các ngày rằm, sóc, đặc biệt rằm tháng Giêng và rằm tháng Bảy, dân làng tập trung đông đủ dâng hương cầu an, cầu mùa. Những nghi thức tế lễ truyền thống vừa trang trọng vừa gần gũi đã trở thành nét đẹp văn hóa khó phai mờ trong đời sống tinh thần của nhân dân.

Trải qua thăng trầm lịch sử, nhiều lần bị hư hỏng do chiến tranh và thiên tai, Đền Nhà Ông đã được trùng tu, tôn tạo, lần gần nhất vào năm 2024. Hiện nay, đền có Ban quản lý phụ trách hương khói, gìn giữ cảnh quan và tổ chức nghi lễ. Vừa qua UBND tỉnh Hà Tĩnh đã ban hành Quyết định công nhận Đền Nhà Ông là di tích Lịch sử – Văn hóa cấp tỉnh, là cơ sở để bảo tồn lâu dài và phát huy giá trị.

Trong tương lai, việc kết nối Đền Nhà Ông với các di tích trong vùng sẽ mở ra hướng phát triển du lịch văn hóa – tâm linh, vừa gìn giữ di sản cha ông, vừa tạo sinh kế cho cộng đồng.

Đền Nhà Ông không chỉ là chốn thờ tự linh thiêng, mà còn là bản hùng ca sống động về truyền thống lịch sử, văn hóa của người dân Hương Sơn. Mỗi nén hương dâng lên nơi đây không chỉ thể hiện lòng thành kính với tiền nhân, mà còn nhắc nhở thế hệ hôm nay và mai sau về đạo lý tri ân, về trách nhiệm giữ gìn, phát huy di sản quê hương.