Lễ hội Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác do Nhân dân Hương Sơn sáng tạo ra để ghi nhớ công ơn Đại danh y Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác có công lớn đối với dân, với nước, với nền y học nước nhà. Lễ hội được tổ chức hàng năm vào dịp rằm tháng Giêng nhân ngày mất của Đại danh y Hải Thượng lãn Ông Lê Hữu Trác. Năm 2015, Bộ VHTT&DL đã có quyết định số 3465/QĐ-BVHTTDL công nhận Lễ hội Hải Thượng Lãn Ông là di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia.
Du khách khắp nơi tìm về dâng hương tưởng niệm và vãn cảnh đầu Xuân tại Khu mộ Đại danh y Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác
Đại danh y Hải thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác sinh ra trong một gia đình danh gia vọng tộc, ông là một bậc đại danh y tài năng xuất chúng, hết lòng thương yêu người bệnh, một nhân cách cao thượng, một nhà tư tưởng, nhà thơ, nhà văn nổi tiếng của dân tộc thế kỷ XVIII. Ông sinh năm 1724 và mất vào ngày Rằm, tháng Giêng, năm Tân Hợi 1791.
Sau khi ông mất, từ ngày giỗ đầu tiên của ông, Nhân dân trong vùng đã tự nguyện tổ chức dâng hương tại mộ; cúng tại nhà thờ; cầu siêu, cầu an tại chùa để tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến công lao của ông cho quê hương, đất nước. Cùng với tổ chức lễ cúng tế, các hoạt động văn hóa dân gian, thể dục thể thao đầu Xuân cũng đã được nhân dân tổ chức trong các ngày từ mồng 10 - 15 tháng Giêng hàng năm.
Hội đua thuyền trên Sông Ngàn Phố năm 2023 thu hút hàng ngàn lượt khán giả tới xem, cổ vũ
Trải qua thời gian, quy mô Lễ hội được tổ chức phù hợp theo từng giai đoạn lịch sử và ngày càng được Nhân dân vun đắp, gìn giữ, phát huy cho đến ngày nay.
Lễ hội Hải Thượng Lãn Ông gồm phần lễ và phần hội.
Phần lễ gồm: * Lễ dâng hương tưởng niệm tại Khu mộ: Nghi lễ này được thực hiện theo truyền thống của dân tộc và phong tục tập quán của địa phương. Lễ vật được bày biện đơn giản, thanh tịnh gồm: hương, rượu, hoa quả. Những năm gần đây, du khách thập phương khắp nơi tìm về dâng hương tưởng niệm Đại danh y và tham dự lễ hội nên thường cung tiến các vật phẩm, ngũ quả, xôi gà...
* Lễ rước các vật phẩm cung tiến Đại danh y từ Khu mộ lên Nhà thờ với sự tham gia của 12 đoàn rước.
Lễ rước và cung tiến các sản vật địa phương từ Khu mộ (xã Sơn Trung) lên nhà thờ cụ Hải Thượng tại xã Quang Diệm
* Lễ cúng ngày kỵ: Được diễn ra tại nhà thờ của Đại danh y Lê Hữu Trác ở xã Quang Diệm, huyện Hương Sơn. Nghi lễ được tổ chức theo nghi lễ truyền thống, lễ vật có đủ: hương, nến, hoa quả, trầu cau, nước, xôi, gà, rượu, tiền vàng.
Việc cúng tế Hải Thượng Lãn Ông được tổ chức rất trang nghiêm do đội lễ tế thực hiện. Đội tế được lựa chọn kỹ càng, thể hiện sự thành tâm kính trọng Đại danh y. Trong đó gồm có chủ tế, bồi tế, nội tán, chấp sự và người đọc chúc văn. Vào ngày chính hội, đội tế lễ mặc trang phục lễ theo phong tục cổ truyền của địa phương. Bài văn tế có nội dung ca ngợi công lao, sự nghiệp của Đại danh y Hải Thượng Lãn Ông, thể hiện lòng biết ơn sâu sắc của nhân dân đối với Đại danh y, nhắc nhủ con cháu hãy tiếp bước cha ông bảo vệ, xây dựng quê hương, đất nước và thực hiện 9 điều răn của Đại danh y về nghề thầy thuốc.
*Lễ cầu an, cầu sức khỏe, thả đèn hoa đăng trên sông Ngàn Phố: Được tổ chức tại Khuôn viên khu mộ và Tượng đài của Đại danh y Hải Thượng Lãn ông Lê Hữu Trác hoặc Chùa Tượng Sơn, xã Sơn Giang. Từ xa xưa, phật tử ở chùa Tượng Sơn xem Đại danh y Hải Thượng lãn ông là Bồ Tát Dược sư - bồ tát tái sinh, cứu dân độ thế. Bản thân Hải Thượng Lãn Ông và gia đình đều xuất thân từ Phật giáo. Lễ cầu an, cầu sức khỏe là một trong những nội dung phần lễ thu hút đông đảo các tăng ni, phật tử tham gia. Sau phần niệm kinh, các tăng ni, phật tử cùng du khách tổ chức phóng sinh, thả hoa đăng trên bến Rồng (Sông Ngàn Phố)
Phần hội: Cùng với các nghi lễ cúng tế, các hoạt động văn hóa, văn nghệ và các trò chơi gian như: Múa lân, thả diều, kéo co, đẩy gậy, chơi cờ người, Đua thuyền trên sông Ngàn Phố và một số hoạt động thể dục thể thao như: cầu lông, bóng bàn, bóng đá, leo núi.. thu hút được đông đảo người tham gia.
Năm 2023, nhân 232 năm ngày mất của Đại danh y Lê Hữu Trác, ngoài việc đảm bảo các nội dung phần lễ, Ban tổ chức lễ hội Hải Thượng sẽ tổ chức các hoạt động phần hội hết sức đa dạng gồm: Hội đua thuyền truyền thống Sông Ngàn Phố; trưng bày Diều sáo Hải Thượng; cuộc thi vật tay; thi gói và nấu Bánh chưng; thi Đẩy gậy, kéo co, bóng chuyền; trưng bày các sản vật địa phương...
Trưng bày các sản vật địa phương tại Lễ hội Hải Thượng Lãn Ông
Lễ hội Hải Thượng Lãn Ông là nơi để mọi người gửi gắm ước mơ, khát vọng về cuộc sống thái bình và thể hiện tấm lòng tri ân "uống nước nhớ nguồn, đền ơn đáp nghĩa" đối với Đại danh y Hải Thượng lãn Ông lê Hữu Trác. Đây cũng là dịp để giáo dục con cháu về tấm lòng nhân nghĩa, yêu nước, thương dân và giáo dục các thế hệ thầy thuốc ngành y về y đức, y đạo, y thuật, thực hiện tốt công tác chăm sóc sức khỏe nhân dân, là dịp để du khách khắp nơi tìm về dâng hương, tưởng niệm và du Xuân vãn cảnh đầu năm.